Jawor | Lwówek Śląski | Jelenia Góra | Wleń | Siedlęcin | Czocha | Świecie | Trzcińsko | Proszówka | Janowice Wielkie | Rybnica

Jawor, woj. dolnośląskie, miasto powiatowe
W źródłach pisanych nazwa Jawora pojawiła się po raz pierwszy w dokumencie księcia Bolesława II Rogatki z 1242 roku, chociaż sam gród był znacznie starszy (już w VIII wieku stanowił siedzibę słowiańskiego plemienia Trzebowian). Początkowo w granicach księstwa legnickiego, w latach 1274-78 stanowi stolicę odrębnego księstwa jaworskiego, pod rządami Henryka V Brzuchatego. Data lokacji na prawie niemieckim nie jest znana, jednak nastąpiła przed rokiem 1275, gdyż już wówczas Jawor występuje w dokumentach jako miasto. Od roku 1278 w rękach księcia Bolka I Surowego - protoplasty świdnicko-jaworsko-ziębickiej linii piastowskiej. Jawor pozostaje w rękach piastowskich do roku 1368 (w latach 1312-46 ponownie jako stolica samodzielnego władztwa), kiedy to umiera ostatni przedstawiciel linii - książę Bolko II Mały. W latach 1368-92 stanowi oprawę wdowią księżnej Agnieszki Habsburżanki, a po jej śmierci wraz z pozostałymi ziemiami księstwa zostaje wcielony do Korony Czeskiej.
Pamiątką okresu piastowskiego jest m.in. zamek książęcy, pierwotnie będący gotycką warownią. Ważnym zabytkiem jest również XVII-wieczny drewniany ewangelicki Kościół Pokoju, wpisany w roku 2001 na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego Ludzkości UNESCO.

Lwówek Śląski, woj. dolnośląskie, miasto powiatowe
Jest to jedno z najstarszych miast Dolnego Śląska. Lokacji na prawie magdeburskim już w roku 1217 dokonał książę Henryk I Brodaty. Lwówek od tamtego czasu pozostawał jednym w najważniejszych i najbardziej ludnych grodów księstwa Henryków Śląskich. Następnie, od roku 1241 w granicach księstwa legnickiego Bolesława II Rogatki. W latach 1281-86 Lwówek Śląski stanowi stolicę odrębnego księstwa pod panowaniem Bernarda Zwinnego. Po śmierci tego władcy ziemię lwówecką włączono do księstwa jaworskiego i świdnickiego. Lwówek pozostaje w rękach piastowskich do roku 1368, kiedy to umiera ostatni przedstawiciel linii - książę Bolko II Mały. W latach 1368-92 stanowi oprawę wdowią księżnej Agnieszki Habsburżanki, a po jej śmierci wraz z pozostałymi ziemiami księstwa zostaje wcielony do Korony Czeskiej.
Pamiątkami okresu piastowskiego są m.in. pozostałości murów miejskich wraz z dwiema basztami obronnymi (Lubańską oraz Bolesławiecką), ratusz (powstały wskutek rozbudowy Domu Kupców, wzniesionego przez księcia Bolesława II Rogatkę) oraz kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, którego zachodnia fasada z wieżami stanowi znakomity przykład architektury romańskiej.

Jelenia Góra, woj. dolnośląskie, miasto powiatowe
Zgodnie z tradycją pierwszy gród słowiański na terenie obecnej Jeleniej Góry wznieść miał książę Bolesław III Krzywousty w początku XII wieku. Dzieje miasta lokacyjnego rozpoczynają się w połowie XIII wieku, chociaż nie jest znana data uzyskania przywileju miejskiego. Jelenia Góra w czasach piastowskich pełniła głównie funkcję osady targowej, systematycznie rozwijanej: w 1299 roku powstał młyn, w 1311 roku karczma, a w 1361 browar. Miasto pozostaje w rękach piastowskich do roku 1368, kiedy to umiera ostatni przedstawiciel linii - książę Bolko II Mały.
Jednym z najważniejszych zabytków architektonicznych związanych z piastowską historią miejscowości jest zamek w dzielnicy Sobieszów. Murowany (gotycki) zamek na górze Chojnik został zbudowany w II połowie XIV wieku z inicjatywy księcia Bolka II Małego, w miejscu istniejącej od końca XIII wieku drewnianej warowni Bolesława II Rogatki. Pierwotna budowla, zwana Chojniasty (niem. Kynast), składała się z budynku mieszkalnego (prawdopodobnie trzykondygnacyjnego) usytuowanego w północno-zachodniej części wzgórza, cylindrycznej wieży i bramy wjazdowej po stronie północnej. Całość założenia otoczona była murami, wydzielającymi niewielki nieregularny dziedziniec. Na przełomie XIV i XV wieku ówczesny właściciel zamku, rycerz Gotsch Schaff (protoplasta rodu Schaffgotschów), zbudował kaplicę zamkową w formie wykuszu nad bramą wjazdową. Na początku XV wieku nastąpiła rozbudowa zamku: dobudowano wówczas dziedziniec północny, na którego centralnym miejscu postawiono pręgierz. Na przełomie XV i XVI wieku warownię rozbudowano o otoczone fortyfikacjami przedzamcze (z cylindryczną wieżą od strony północnej). W 1560 roku powstała wydłużona północna basteja przystosowana do użycia broni palnej. Stale rozbudowywano także zabudowę gospodarczą zamku. Ostatnia przebudowa umocnień przeprowadzona została w roku 1648: powstał wówczas wieloboczny bastion i kolejna linia murów obronnych. Wkrótce jednak - w roku 1675 - zamek spłonął (od uderzenia pioruna). Od tamtego też czasu pozostaje w stanie ruiny, którą częściowo zabezpieczono w roku 1964. Zamek 'Chojnik' nie został nigdy zdobyty przez nieprzyjaciela. Oparł się m.in. oblężeniu wojsk husyckich pod koniec XV wieku oraz najazdowi szwedzkiemu w roku 1645.

Wleń, woj. dolnośląskie, pow. lwówecki - zamek książęcy
Zamek murowany (romański) powstał już w końcu XII wieku, prawdopodobnie z inicjatywy księcia Bolesława I Wysokiego, w miejscu istniejącej wcześniej drewniano-ziemnej warowni, wspomnianej w bulli papieża Hadriana IV z roku 1155 jako castrum Valan. Obok romańskich zamków książęcych we Wrocławiu, Opolu i Legnicy, warownię wleńską należy traktować jako jeden z najstarszych obiektów zamkowych na ziemiach polskich. Początkowo założenie składało się z sześciobocznej wieży otoczonej murem. Zabudowania gospodarcze prawdopodobnie były drewniane. Zamek był własnością książęcą. Początkowo w rękach Bolesława I Wysokiego, potem w granicach tzw. Monarchii Henryków Śląskich. W I połowie XIII wieku - prawdopodobnie z inicjatywy księcia Henryka I Brodatego - na terenie zamku powstaje romańska kaplica oraz wieża mieszkalna. W latach 1242-78 zamek we Wleniu w rękach księcia Bolesława II Rogatki, który m.in. w roku 1277 więzi tu swego bratanka, Henryka IV Prawego, dzięki czemu uzyskuje ostatecznie ziemię świdnicko-jaworską. Pod koniec XIII wieku wieża sześcioboczna zostaje zastąpiona potężną wieżą okrągłą o średnicy 12 metrów i grubości murów dochodzącej do 3 metrów. W latach 1278-1368 zamek wleński stanowił jedną z głównych warowni księstwa świdnicko-jaworskiego. Po śmierci ostatniego Piasta świdnickiego - Bolka II Małego - w roku 1368, księżna-wdowa Agnieszka przekazała zamek w zastaw lenny rycerzom von Zedlitz. Kolejna przebudowa i rozbudowa nastąpiła w latach 1377-91: powstał wówczas zamek średni. Od tamtego czasu warownia wielokrotnie zmieniała właścicieli, okresowo będąc nawet siedzibą rycerzy-rozbójników, tzw. raubitterów. Ostatnia inwestycja budowlana miała miejsce w roku 1642, jednak już w roku 1646, podczas działań wojennych wojny trzydziestoletniej, zamek został spalony i od tamtego czasu pozostaje ruiną. W roku 2018 zakończył się wieloletni remont obiektu, dzięki któremu został on zabezpieczony w formie tzw. trwałej ruiny i udostępniony dla ruchu turystycznego.

Siedlęcin, woj. dolnośląskie, pow. jeleniogórski, gm. Jeżów Sudecki - książęca wieża mieszkalno-obronna
Wieża powstała na początku XIV wieku (ok. 1313 roku) z inicjatywy księcia Henryka I jaworskiego. Pierwotnie założenie miało trzy kondygnacje. W dwóch dolnych (podzielonych na dwie części) mieściły się pomieszczenia gospodarcze, a na trzeciej rezydowali właściciele. Na szczycie znajdował się ganek obronny, zaopatrzony w blankowanie. Całość założenia otoczona była fosą wypełnioną wodą, zasilaną przez przepływający w pobliżu Bóbr. Ok. roku 1345 powstały ścienne polichromie na trzeciej kondygnacji: przedstawiają sceny z legend arturiańskich. Zamek pozostawał w rękach piastowskich do roku 1368, kiedy to zmarł ostatni przedstawiciel linii świdnickiej - Bolko II Mały. Księżna-wdowa Agnieszka sprzedała Siedlęcin rycerzowi Jenschinowi von Redern. Zamek od tamtego czasu pozostawał w rękach prywatnych. W połowie XVI wieku założenie zostało przebudowane: zamurowano blanki, dobudowano czwartą kondygnację, całość przykryto czterospadowym dachem gontowym, wybito otwory strzelnicze i wykonano wykusze latrynowe. Pod koniec XVIII wieku rozebrano otaczające zamek mury i dobudowano barokową oficynę. Poważniejsze prace konserwatorskie i rekonstrukcyjne (szczególnie malowideł) zostały podjęte pod koniec XIX wieku, następnie w latach 1936-38 i kilkakrotnie po II wojnie światowej. Od roku 2001 z inicjatywy Fundacji "Zamek Chudów", aktualnego właściciela wieży siedlęcińskiej, prowadzone są kolejne prace konserwacyjne.

Czocha, woj. dolnośląskie, pow. lubański, gm. Leśna - zamek królewski i książęcy, następnie rezydencja magnacka
Zamek murowany powstał w połowie XIII wieku z rozkazu króla czeskiego Wacława I Jednookiego, w miejscu drewnianej warowni. Było to początkowo niewielkie założenie zbudowane na planie czworokąta z okrągłą wieżą w narożniku północno-zachodnim i bramą wjazdową od strony zachodniej. W latach 1319-37 zamek Czocha pozostawał w rękach księcia Henryka I jaworskiego, który uzyskał te ziemie jako posag po zawarciu małżeństwa z Agnieszką, córką króla czeskiego i polskiego Wacława II. W wieku XVI założenie zostało gruntownie przebudowane w stylu renesansowym. W nocy z 17 na 18 sierpnia 1793 cały zamek spłonął w pożarze: zniszczone zostały dachy, wieża, część mieszkalna, zbrojownia, archiwum zamkowe i niemal całe wyposażenie. W następnych latach przeprowadzono odbudowę zniszczonego założenia. Kolejną rekonstrukcję przeprowadzono w latach 1909-14 z inicjatywy nowego właściciela zamku, drezdeńskiego przemysłowca Ernsta Gutchowa. Upodobniono wówczas zamek Czocha do wyglądu z ryciny z roku 1703, niszcząc przy okazji wiele cennych detali. Po II wojnie światowej zamek zaadaptowano na ośrodek wypoczynkowy dla oficerów Ludowego Wojska Polskiego. Obecnie jest to obiekt hotelowy, ogólnie dostępny.

Świecie, woj. dolnośląskie, pow. lubański, gm. Leśna - zamek książęcy
Zamek powstał na początku XIV wieku z inicjatywy księcia świdnickiego Bernarda. W źródłach średniowiecznych pojawia się tylko jedna wzmianka o zamku Svete (w roku 1329 - w dokumencie sprzedaży ziemi zgorzeleckiej Czechom przez Henryka I jaworskiego). Dalsze jego losy w rękach piastowskich nie są znane. W drugiej połowie XIV stulecia należał już do Królestwa Czeskiego. W latach 1385-1592 warownia świecka pełniła funkcję siedziby rodu von Üchtritz, którego przedstawiciele przebudowali ją w stylu renesansowym w roku 1527, po wielkim pożarze, który zniszczył znaczną część założenia, a także archiwum. Kolejna rozbudowa nastąpiła w wieku XVII, podczas wojny trzydziestoletniej: m.in. wzmocniono wówczas mury. W wieku XVIII zamek świecki miał kilku właścicieli, pochodzących głównie z Rzeczypospolitej i Saksonii. W latach 1729-30 pozostawał w rękach samego króla polskiego Augusta II Mocnego. W roku 1827 właściciele opuścili zamek i od tamtego czasu popadł w ruinę. Po II wojnie światowej nie zabezpieczono murów, co zaskutkowało dalszą degradacją.

Trzcińsko, woj. dolnośląskie, pow. jeleniogórski, gm. Janowice Wielkie - zamek książęcy
Najstarszy zachowany dokument z roku 1372 jako właściciela zamku wymienia Clericusa Bolz (Bolcze), byłego ochmistrza księcia Bolka II Małego. Murowana budowla na szczycie Krzyżnej Góry powstała w miejscu starszej drewnianej warowni, wybudowanej prawdopodobnie przez księcia Henryka I Brodatego na początku XIII wieku (może w roku 1207). Zamek murowany (gotycki) wzniesiono na planie czworokąta. Z trzech stron założenie obiegał mur obwodowy, a od południa dziedziniec opierał się o masyw skalny. Wjazd do warowni umieszczono w kurtynie zachodniej. Na podstawie przeprowadzonych badań archeologicznych nie można ustalić, czy zamek posiadał wieżę. Do roku 1372 stanowił własność książęcą. Początkowo w granicach tzw. Monarchii Henryków Śląskich, następnie w księstwie legnickim Bolesława II Rogatki, a od roku 1278 w rękach świdnickiej linii piastowskiej. W późniejszym okresie zamek stanowił własność prywatną, a w czasach wojen husyckich z XV wieku był jedną z siedzib husytów. Ostatecznie zniszczony jeszcze w XV wieku - być może w roku 1475 w czasie wojen króla węgierskiego Macieja Korwina z Jerzym z Podiebradów o tron czeski. Sokolec nigdy nie został odbudowany.

Proszówka, woj. dolnośląskie, pow. lwówecki, gm. Gryfów Śląski - zamek książęcy
Zamek murowany (gotycki) powstał w XIII wieku z inicjatywy księcia Konrada I głogowskiego, w miejscu istniejącej wcześniej drewniano-ziemnej warowni plemienia Bobrzan, służącej od końca XII wieku jako siedziba lokalnej kasztelanii. Pierwotne założenie zbudowano na planie pięcioboku. Zamek nie posiadał wieży. Obejmował on budynki mieszkalne i kaplicę, na której namalowany był wizerunek gryfa. Od niego pochodzi nazwa zamku. Warownia pozostawała w rękach Piastów świdnickich do roku 1368, kiedy to zmarł ostatni przedstawiciel linii - Bolko II Mały. Po śmierci księżnej-wdowy Agnieszki w roku 1392 zamek przeszedł w ręce czeskie. Zadłużony król czeski Wacław IV przekazał go rycerzowi Beneszowi Chuśnikowi, a ten wydzierżawił go w roku 1400 rycerzowi Gotsche II Schoffowi. W roku 1419 Gryf stał się własnością rodu Schaffgotschów. Nowi właściciele przedsięwzięli szereg inwestycji budowlanych. Pierwsza przebudowa i rozbudowa nastąpiła w roku 1511, zaś w połowie XVI wieku wprowadzono do wystroju zamku elementy renesansowe. Powstał wówczas zamek średni z pokojami gościnnymi i zbrojownią oraz zamek dolny obejmujący głównie zabudowania gospodarcze. W wieku XVII zamek Gryf został nowocześnie ufortyfikowany. Podczas wojny trzydziestoletniej zamek był oblegany dwukrotnie przez Szwedów. Po raz pierwszy (w roku 1639) udało się odeprzeć atak, jednak w roku 1645 najeźdźcom udało się zdobyć twierdzę, którą okupowali przez 3 lata. Ponownie zdobyty w roku 1745 przez wojska pruskie uczestniczące w drugiej wojnie śląskiej. W roku 1798 ostatecznie opuszczony przez Schaffgotchów i od tamtej pory systematycznie popada w ruinę.
W roku 1687, na zorganizowanych w zamku chrzcinach Eleonory Schaffgotsch gościła Zofia Teofila z Daniłowiczów Sobieska oraz Maria Kazimiera Sobieska, matka oraz żona króla polskiego Jana III Sobieskiego.

Janowice Wielkie, woj. dolnośląskie, pow. jeleniogórski - zamek rycerski
Pierwszy zamek został zbudowany przed rokiem 1375, prawdopodobnie z inicjatywy Clericusa Bolz (Bolcze), byłego ochmistrza księcia Bolka II Małego. Składał się on z narożnej wieży obronnej, murowanego budynku mieszkalnego i wieży bramnej. Całość otoczona była murem obronnym i skałami, włączonymi w system obwarowań zamku. W następnym etapie rozbudowano zamek dolny. W roku 1392, po śmierci księżnej-wdowy po Bolku II Małym, ziemie księstwa, w tym Bolczów, zostały wcielone do Korony Czeskiej. W czasie wojen husyckich warownia stanowiła bazę wypadową husytów. W roku 1433 zamek został zdobyty i zniszczony przez oddziały mieszczan świdnickich. Odbudowa i rozbudowa przeprowadzona została w I połowie XVI wieku przez Hansa Dippolda von Burghaus, a następnie przez Justa Dietza (zwanego Decjuszem), sekretarza króla Zygmunta I Starego. Dobudowano wówczas m.in. basteję oraz barbakan, przed którym wykuto w skale suchą fosę. Upadek twierdzy Bolczów nastąpił w połowie XVI wieku: w roku 1645 wybuchł pożar, celowo wzniecony (bądź przypadkowo zaprószony) przez żołnierzy szwedzkich okupujących zamek. Strawił on znaczną część zabudowań i od tego czasu warownia popadła w ruinę. Pierwsze prace zabezpieczające prowadzono w roku 1848. Na początku XX wieku na zamku górnym wzniesiono schronisko turystyczne, które nie przetrwało jednak II wojny światowej. Zabezpieczenie obiektu w postaci trwałej ruiny zostało przeprowadzone w roku 1965.

Rybnica, woj. dolnośląskie, pow. jeleniogórski, gm. Stara Kamienica - zamek rycerski
Nieznana jest osoba fundatora i czas powstania pierwszego założenia obronnego w Rybnicy. Badacze przyjmują, iż drewniano-warownia powstała już pod koniec XIII wieku. Najpewniej nie była fundacją książęcą czy też biskupią, gdyż znalazłoby to odbicie w źródłach pisanych. Budowę murowanego założenia łączy się z osobą cesarza Karola IV Luksemburskiego, chociaż możliwe jest również, iż dokonali tego wzmiankowani w XIV-wiecznych źródłach rycerze z rodu von Reibnicz. Odtworzenie wyglądu założenia średniowiecznego nie jest obecnie możliwe, bowiem w I poł. XV wieku (po roku 1423) obiekt został zdobyty przez powstańców husyckich i przez nich zniszczony. W następnych latach zamek odbudowano i powiększono. Ostatnie znaczne inwestycje budowlane prowadzono jeszcze w II poł. XVIII wieku, jednak wkrótce zamek został opuszczony i popadł w ruinę. W stanie ruiny pozostaje do dziś.