zamek królewski | katedra Św. Stanisława i Św. Wacława | nieistniejące kościoły

Pierwszym murowanym budynkiem o charakterze obronnym był (romański) stołp, wzniesiony (na planie kwadratu) w pierwszej połowie XII wieku w północno-wschodniej części wzgórza. Budowę murowanej siedziby książęcej rozpoczęto pod koniec XIII wieku, za panowania księcia Bolesława V Wstydliwego bądź Leszka II Czarnego. W następnych latach teren Wzgórza Wawelskiego podzielono murem, oddzielającym zamek górny od pozostałych zabudowań (katedry, kościołów i budynków gospodarczych). Wkrótce zamek dolny również otoczono murem obronnym, a całość założenia zespolono z fortyfikacjami miejskimi. Rozbudowę i przebudowę zamku (w stylu gotyckim) przeprowadził król Kazimierz III Wielki: wzmocniono system fortyfikacji, poprzez wzniesienie baszt i nowej wieży mieszkalno-obronnej (zastąpiła ona romański stołp). Kolejni królowie rozbudowywali swoją siedzibę: Władysław II Jagiełło wzmocnił system murów obronnych, Kazimierz IV Jagiellończyk wzniósł dwie największe baszty: 'Senatorską' (zwana też Lubranką) i 'Sandomierską'. W roku 1499 zamek został mocno zniszczony przez pożar. Król Aleksander I Jagiellończyk podjął decyzję o odbudowie rezydencji w, nowym wówczas, stylu renesansowym. Zasadnicza przebudowa dokonana została w latach 1507-36 przez króla Zygmunta I Starego. Rozbudowano wówczas skrzydła mieszkalne (powstał też m.in. słynny dziedziniec otoczony bogato zdobionymi trzypiętrowymi krużgankami). W roku 1537 ponownie wybuchł pożar, który zniszczył część nowych wnętrz. Zygmunt I Stary, a następnie Zygmunt II August przystąpili do ponownej renowacji założenia. Kolejny wielki pożar (zaprószony prawdopodobnie przez samego króla Zygmunta III Wazę podczas eksperymentu alchemicznego) dotknął zamek w roku 1595 i zniszczył skrzydło północne i część skrzydła wschodniego. Odbudowa nastąpiła w stylu wczesnobarokowym. Wówczas też zamek wawelski utracił swoją rolę głównej rezydencji królewskiej: Zygmunt III Waza, wraz ze swym dworem, przeniósł się do Warszawy. W czasie Potopu szwedzkiego zamek został dotkliwie spustoszony i uszkodzony przez najeźdźców. Renowacja nastąpiła w latach 1689-92 z inicjatywy króla Jana III Sobieskiego. W wieku XVIII rezydencja była kilkakrotnie pustoszona (m.in. w roku 1702 przez Szwedów oraz podczas "konfederacji barskiej"), ale także remontowana i przebudowywana w niewielkim zakresie. W okresie zaborów, zamek pełnił rolę koszarów wojsk austriackich. Austriacy zburzyli szereg budynków gospodarczych, a także zamurowali krużganki. Wojsko opuściło zamek dopiero w roku 1911 i od tamtego czasu nastąpiła długotrwała renowacja. W czasie II wojny światowej zamek pełnił rolę rezydencji generalnego gubernatora z ramienia III Rzeszy, Hansa Franka. Po roku 1945 przystąpiono do konserwacji wnętrz, przywracając im renesansowy i barokowy (w części też klasycystyczny) wygląd.

Pierwszy kościół katedralny na Wawelu wzniesiony został ok. 1020 z inicjatywy Bolesława I Chrobrego. Była to budowla przedromańska. Romańską katedrę rozpoczęto budować na przełomie XI i XII wieku. Jej fundatorem był książę Władysław I Herman. Dalsze prace finansował jego syn, Bolesław III Krzywousty, który również nie doczekał zakończenia inwestycji. Budowę sfinalizowano w roku 1142, kiedy to kościół został konsekrowany. Był to budynek trójnawowy, od strony zachodniej zwieńczony dwiema kwadratowymi wieżami. Już od końca XII wieku katedra krakowska stała się także miejscem pochówku książąt piastowskich oraz dostojników kościelnych. W 1320 roku, w dość już podupadłej świątyni romańskiej, arcybiskup gnieźnieński Janisław koronował Władysława I Łokietka na króla Polski. Romańska katedra została jeszcze w roku 1320 rozebrana (zniszczone zostały wówczas wszystkie najstarsze grobowce, co znacznie utrudnia obecnie identyfikację miejsc pochówku władców krakowskich). W jej miejsce rozpoczęto wznoszenie znacznie obszerniejszego kościoła gotyckiego. Budowę zakończono w roku 1364. Nowa katedra stanowiła kościół trójnawowy z transeptem (nawą poprzeczną) i trzema wieżami. Jedyna pozostałość romańskiej budowli to Krypta Św. Leonarda oraz dolna część 'Wieży Srebrnych Dzwonów'. Już od XIV wieku rozpoczęto dobudowywanie szeregu kaplic przy zewnętrznych murach świątyni. Do najważniejszych, spośród istniejących 19, należy zaliczyć Kaplicę Wniebowzięcia NMP (fund. Kazimierz III Wielki), Kaplicę Świętokrzyską (fund. Kazimierz IV Jagiellończyk), Kaplicę Zygmuntowską (fund. Zygmunt I Stary) oraz Kaplicę Wazów (fund. Jan II Kazimierz Waza). W czasach monarchii polskiej, katedra wawelska była miejscem koronacji niemal wszystkich władców (z wyjątkiem Stanisława Leszczyńskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego), a także królewską nekropolią. W następnych latach budowla (w szczególności wystrój wnętrza) była wielokrotnie przebudowywana: początkowo w stylu renesansowym, następnie - barokowym. Zasadniczą rolę w nadaniu katedrze jej obecnego wyglądu odegrała renowacja i konserwacja zrealizowana w latach 1895-1910: powstał wówczas m.in. marmurowy grobowiec Jadwigi Andegaweńskiej oraz symboliczny sarkofag Władysława III Warneńczyka.

Na terenie Wzgórza Wawelskiego, poza istniejącą do dziś katedrą, w poprzednich wiekach znajdowały się inne założenia świątynne - romańskie i przedromańskie rotundy. Były to m.in. kościół Najświętszej Marii Panny z X/XI w. (od XIV w. pod wezwaniem Śś Feliksa i Adaukta), kościół Św. Gereona z XI w. (w XIV w. w części przekształcony w gotycką kaplicę Św. Marii Egipcjanki), kościół Św. Jerzego wzmiankowany po raz pierwszy pod rokiem 1243, kościół Św. Michała wzmiankowany po raz pierwszy w roku 1148, kościół pod nieznanym wezwaniem (oznaczony jako "B") z X/XI w., kościół (pod nieznanym wezwaniem) w okolicach 'Baszty Sandomierskiej' z XI/XII w. i kościół z XI w. (pod nieznanym wezwaniem) przy bastionie Władysława IV. Do dnia dzisiejszego założenia te zachowały się tylko fragmentarycznie (relikty fundamentów). W najlepszym stanie technicznym jest rotunda Najświętszej Marii Panny, odkryta podczas prac archeologicznych w latach 1914-1917, obecnie udostępniona zwiedzającym - stanowi ona część rezerwatu archeologicznego 'Wawel Zaginiony'.