Inowrocław | Kruszwica | Strzelno | Kowal | Kościelec Kujawski | Bydgoszcz | Płowce

Inowrocław, woj. kujawsko-pomorskie, miasto powiatowe - kościół NMP
Kościół powstał na przełomie XII i XIII wieku, lecz nie wykluczone, iż jego fundatorem - jak dowodzi część badaczy - był zmarły w roku 1186 książę kujawski i mazowiecki, Leszek (syn Bolesława IV Kędzierzawego). Była to budowla jednonawowa (prawdopodobnie planowano podział wnętrza na trzy nawy, jednak nie zostało to zrealizowane). Obecny swój wygląd kościół zawdzięcza przede wszystkim odbudowie z lat 1901-1902 (po pożarze z roku 1834 kościół przez niemal 60 lat znajdował się w stanie ruiny) i przebudowie z lat 50. XX wieku. Na ścianach (zwłaszcza na zewnętrznej ścianie północnej) zachowały się płaskorzeźby przedstawiające twarze ludzkie (diabelskie?), zwierzęta i krzyże.
W roku 1865 na przyległym do kościoła cmentarzu miały zostać złożone szczątki księcia Warcisława II gdańskiego, a także - być może - Siemomysła inowrocławskiego czy Sambora II lubiszewsko-tczewskiego, skąd następnie zostały usunięte przez jednego z tamtejszych proboszczów, w rezultacie przeprowadzonego plantowania ziemi.

Kruszwica, woj. kujawsko-pomorskie, pow. inowrocławski
Datowany na rok 845 Geograf bawarski informuje, iż Glopeani mieli 400 grodów. Część badaczy wskazuje, iż opisanym dużym plemieniem są Goplanie, którzy swą siedzibę mieli nad Gopłem, prawdopodobnie w rejonie dzisiejszej Kruszwicy. Obecnie jednak popularność zyskała teza, iż opisanym plemieniem byli Polanie. Brak też bezpośrednich dowodów archeologicznych na istnienie w VIII-IX wieku znacznego ośrodka grodowo-plemiennego w tym rejonie. Z grodem w Kruszwicy XIV-wieczna Kronika wielkopolska łączy legendarnego księcia Popiela, antagonistę Piastów. W XII-wiecznej Kronice Polskiej Galla Anonima miasto opisane jako sedes regni principales, tzn. główna siedziba królestwa. W roku 1096, podczas wojny księcia Zbigniewa z ojcem Władysławem Hermanem, młody Piastowicz schronił się w grodzie kruszwickim i uzyskał tam wsparcie militarne. Wkrótce jednak Kruszwica została zdobyta i spalona przez oddziały wierne Hermanowi. Od XII wieku stała się Kruszwica siedzibą kasztelanii. Do najważniejszych zabytków epoki piastowskiej należy romańska kolegiata Św. Apostołów Piotra i Pawła oraz gotycki zamek.
Kościół zbudowano w latach 1120-1140. Początkowo prawdopodobnie pełnił rolę katedry biskupstwa kujawskiego (następnie przeniesionego do Włocławka). Trójnawowy obiekt wzniesiono na planie krzyża łacińskiego. Pierwszy kościół kruszwicki posiadał dwie wieże. W XVI wieku zniekształcono pierwotną bryłę kolegiaty, obniżając wieże do poziomu nieco wyższego od ścian naw bocznych, a na osi kościoła wznosząc jedną, ceglaną wieżę. Obecny swój wygląd kolegiata zawdzięcza odbudowie przeprowadzonej w latach 1954-1956, kiedy to przywrócono niemal pierwotny romański charakter (pozostawiono XVI-wieczną wieżę).
Zamek (ceglany) wzniósł król Kazimierz III Wielki w połowie XIV wieku (po roku 1343), chociaż legenda każe wiązać istniejące w tym miejscu zabudowania z czasami przedpiastowskimi i osobą księcia Popiela (wieża kruszwickiego zamku utożsamiana jest z Mysią Wieżą, w której złego księcia zjadły myszy). Kazimierzowska warownia składała się z obwodu murów, przylegających do niego budynków drewnianych oraz 30-metrowej ośmiobocznej wieży, wysuniętej z narożnika zachodniego. Wjazd prowadził od północnego wschodu przez most zwodzony. Od samego początku zamek kruszwicki ulegał rozbudowie - był to bowiem niezwykle ważny obiekt na granicy polsko-krzyżackiej. W wieku XVI warownia zyskała murowane piętrowe budynki, na wieży zainstalowano hełm, wzniesiony został również wieżowy budynek bramny. Pomimo kilku pożarów (m.in. w roku 1519 i 1591) obiekt przetrwał w dobrym stanie technicznym do połowy XVII wieku. Nie był jednak przystosowany do obrony przed artylerią i w roku 1655 został zdobyty przez wojska szwedzkie. Najeźdźcy wycofując się z Kruszwicy w roku 1657 rozgrabili wyposażenie, a sam zamek spalili. W następnych latach warownia popadła w ruinę. W XVIII i XIX wieku władze pruskie nakazały rozbiórkę murów, pozostawiając niewielkie ich fragmenty oraz wieżę. Po II wojnie światowej wieża została odrestaurowana i udostępniona do zwiedzania.

Strzelno, woj. kujawsko-pomorskie, pow. mogileński - kościół Św. Trójcy i NMP oraz rotunda Św. Prokopa
Rotunda została konsekrowana 16 marca 1133 roku (jak podaje kronikarz Jan Długosz). Jest to największa romańska świątynia w Polsce zbudowana na planie koła. Pierwotnie pod wezwaniem Św. Krzyża, od końca XVIII wieku za patrona kościoła przyjęto Św. Prokopa. Do rotundy przybudowane jest kwadratowe prezbiterium (od wschodu), wieża (od zachodu) oraz dwie absydy (od północy). Zabytek swój obecny kształt (zbliżony do pierwotnego) uzyskał w toku odbudowy przeprowadzonej po II wojnie światowej (w roku 1945 żołnierzy niemieccy niemal doszczętnie zrujnowali kościół przy pomocy materiałów wybuchowych).
Budowę kościoła przy klasztorze norbertanek rozpoczęto w XII wieku i ukończono w połowie XIII wieku (konsekracja miała miejsce w roku 1216). W późniejszych latach obiekt wielokrotnie przebudowywano: nawy przykryto gotyckimi sklepieniami, a fasada zachodnia obecny wygląd (barokowy) otrzymała w pierwszej połowie XVIII wieku. Pomimo wielu zmian, wnętrze kościoła zachowało szereg elementów romańskich, z których najważniejsze to dwie kolumny międzynawowe, pokryte oryginalnymi płaskorzeźbami. Na jednej z kolumn ujęto personifikacje przywar (grzechów), a na drugiej - cnót. Co ciekawe, według notatki sporządzonej przez biskupa włocławskiego Józefa Ignacego Rybińskiego w 1779 roku, w kościele Św. Trójcy znajdował się nagrobek księcia Kazimierza Konradowica. Zgodnie jednak z informacją podaną przez XV-wiecznego kronikarza Jana Długosza, władca ten spoczywa w katedrze włocławskiej...

Kowal, woj. kujawsko-pomorskie, pow. włocławski - zamek królewski
W roku 1310 w Kowalu urodził się Kazimierz III Wielki, jednak nie wydarzyło się to na zamku, lecz na terenie grodu obronnego, który wkrótce (1327) został zniszczony przez najazd krzyżacki. W późniejszych latach funkcjonowało na terenie Kowala drewniane fortalicjum (wzmiankowane w roku 1383), jednak zarówno lokalizacja dawnego grodu, jak też XIV-wiecznej strażnicy nie jest obecnie znana. Murowany zamek w Kowalu powstał dopiero na przełomie XIV i XV wieku – wskazują no to ruchome znaleziska archeologiczne, z których najstarsze datowane są właśnie na początek wieku XV. Źródła nie wskazały fundatora - prawdopodobnie był to król Władysław II Jagiełło. Król ten przebywał na zamku w roku 1420, gdzie przyjmował delegację husytów oferujących mu koronę czeską. Późniejsze losy obiektu pozostają raczej słabo oświetlone przez źródła. Wiadomo, iż w roku 1536 ówczesny starosta królewski dokonał remontu spalonego założenia. Pożar strawił zamek ponownie w początku wieku XVII, po czym nastąpiła jego częściowa odbudowa. Zamek w Kowalu utracił już wówczas swoją funkcję militarną i stanowił kancelarię starościńską, stopniowo niszczejąc… Do tego stopnia, iż już pod koniec wieku XVIII ówczesny starosta zdecydował o jego wyburzeniu. W późniejszych latach na terenie dawnego zamku powstały obiekty miejskie, całkowicie przykrywające pozostałości warowni. Obecnie na terenie XV-wiecznego zamku w Kowalu znajduje się remiza strażacka, a także budynek mieszkalny (przeznaczony do wyburzenia – stan na rok 2017), którego elementem konstrukcyjnym jest masywna przypora, powstała po XVII-wiecznej odbudowie - jedyna widoczna pozostałość zamku.

Kościelec Kujawski, woj. kujawsko-pomorskie, pow. inowrocławski, gm. Pakość - kościół Św. Małgorzaty
Kościół zbudowano na przełomie XII i XIII wieku z inicjatywy rodu Awdańców. Jednonawowa, orientowana świątynia zbudowana została z ciosów granitowych na planie kwadratu. Pierwotny romański styl w późniejszych latach był stopniowo wypierany: w XV wieku przebudowano sklepienie (styl gotycki) i podwyższono ściany (cegłami), a w wieku XVI dobudowano do południowej ściany renesansową kaplicę. Kaplica północna pw. Serca Jezusowego (dawniej Św. Jana Ewangelisty) zbudowana została w 1862 roku w stylu neorenesansowym i jest repliką kaplicy południowej. Przebudowy w zasadzie nie dotyczyły kamiennej wieży, która, poza ceglanym podwyższeniem i hełmem, zachowała swój pierwotny kształt.

Bydgoszcz, woj. kujawsko-pomorskie, miasto wojewódzkie - grodzisko Wyszogród
Gród w Wyszogrodzie pojawia się z źródłach pisanych już w I połowie XII wieku w Kronice polskiej Galla Anonima przy opisie wojny księcia Bolesława III Krzywoustego z Pomorzanami w roku 1113. Warownia była prawdopodobnie znacznie starsza niż opisywane wydarzenia i powstała w końcu wieku X jako pomorski gród strażniczy. Pierwotne założenie było grodem pierścieniowatym o średnicy 130 metrów, otoczonym wałem oraz fosą. Najprawdopodobniej ta warownia została w roku 1091 zaatakowana przez wojska księcia Władysława Hermana. Zniszczeniu uległ wówczas pierwotny wał. Wkrótce wzniesiono nowy, nieco szerszy pierścień obwałowań, przez co warownia osiągnęła średnicę 148 metrów. Gród ów zajął Bolesław w ciągu ośmiu dni i przez następne osiem dni pozostał w nim, by go umocnić i [na stałe] zatrzymać w swych rękach; a pozostawiwszy tam załogę, ruszył stamtąd i obległ drugi gród. Wyszogród został zatem umocniony i włączony do władztwa Krzywoustego. Już niebawem - prawdopodobnie podczas rządów Mieszka III, gród stał się siedzibą kasztelana i przeszedł rozbudowę: wzniesiono drugi wał, a także kościół (o czym informuje wzmianka z roku 1198). Wokół grodu rozwinęło się podgrodzie z osadą targową, karczmą i komorą celną. Gdy ok. 1207 roku zmarł kasztelan wyszogrodzki Olt Żyrowic z rodu Powałów, okręg ten został przejęty przez Mściwoja I Spokojnego, wielkorządcę Pomorza Gdańskiego. Na skutek wyprawy zbrojnej księcia Kazimierza I Konradowica, Wyszogród został przyłączony w roku 1242 do księstwa kujawskiego. W tym też czasie usypano kolejny pierścień zewnętrznych obwałowań, przez co założenie osiągnęło średnicę 190 metrów. Ok. 1250 roku na terenie grodziska zbudowano murowany budynek, prawdopodobnie o przeznaczeniu militarnym. W latach 1270-1271 na terenie Wyszogrodu przebywał wygnany książę gdański, Warcisław II, osadzony tu tymczasowo przez księcia Siemomysła inowrocławskiego. W tym też miejscu zmarł w roku 1271. Już kilka miesięcy po tym wydarzeniu, warownia wyszogrodzka była w rękach jego brata, Mściwoja II pomorskiego, który przejął ją w wyniku interwencji zbrojnej na Kujawach. W księstwie gdańskim pozostawała do roku 1288, kiedy to Mściwoj II przekazał ją Przemysłowi II. Po śmierci tegoż w roku 1296, Wyszogród (wraz z okręgiem) przejęli Piastowie kujawscy (Leszek inowrocławski, Przemysł inowrocławski), a ostatecznie pomiędzy rokiem 1327 i 1328 przeszedł pod władanie Władysława Łokietka. Wkrótce jednak - w roku 1330 - grodzisko zostało zniszczone podczas krzyżackiego najazdu na Kujawy: zamek także Wyszogród bracia odebrali, i cały zburzyli i nikt nie uszedł; gdzie 200 mężów natychmiast zabito, bez wyłączenia osób w dzień Św. Jakuba [12 maja]. Po tej tragicznej dacie, obiekt został całkowicie opuszczony. Nie został też już nigdy odbudowany. Do dnia dzisiejszego zachowały się czytelne w terenie obwałowania grodu: wał zewnętrzny i wewnętrzny, fosa oraz północny wjazd. Z powodu erozyjnego oddziaływania rzeki, aktualny stan zachowania pozostałości warowni to tylko 20% jej pierwotnej wielkości - resztę pochłonął nurt Wisły...

Płowce, woj. kujawsko-pomorskie, pow. radziejowski, gm. Radziejów - pomnik w miejscu bitwy z 1331 roku
Jesienią 1331 roku wojska krzyżackie (ponownie) zaatakowały Kujawy, Wielkopolskę i ziemię łęczycką. Przed atakiem na Brześć Kujawski najeźdźcy podzielili swoją armię na dwie grupy. 27 września, w godzinach porannych, w okolicach Radziejowa i Płowiec doszło do ataku wojsk polskich na drugą (mniej liczną) grupę wojsk krzyżackich. Siły polskie króla Władysława Łokietka zwyciężyły. W boju polegli znaczący dostojnicy krzyżaccy, m.in. wielki komtur Otto von Bonsdorf, komtur elbląski Herman von Oettingen i komtur gdański Albert von Oer. Zaalarmowane główne siły krzyżackie zawróciły z drogi na Brześć Kujawski i w godzinach popołudniowych doszło do kolejnej fazy bitwy. Toczyła się ona ze zmiennym szczęściem na obu stron (ze wskazaniem jednak na mniej wyczerpanych Krzyżaków) i ostatecznie wraz z zapadnięciem zmroku, Władysław Łokietek nakazał odwrót. Krzyżacy również pod osłoną nocy zawrócili do Torunia. Pomimo zatem dużych strat polskich i nierozstrzygniętego starcia zbrojnego udało zrealizować cel strategiczny - przerwać kampanię krzyżacką.
W roku 1817 miejsce bitwy odwiedził słynny dramaturg Julian Ursyn Niemcewicz i ufundował kamienną tablicę pamiątkową. W 1931 roku - w 600 rocznicę bitwy - usypano 20-metrowy kopiec, który jednak w okresie II wojny światowej został zniszczony przez Niemców. Kopiec odbudowano w 1961 roku, a na jego szczycie postawiono pomnik projektu Stefana Narębskiego, który istnieje do dziś.