| data | miejsce | główne postanowienia | nadawca |
|---|
| 1180 | Łęczyca | - Zniesienie ius spolli (prawo księcia do ruchomości po zmarłym biskupie).
- Ograniczenie nadużyć w korzystaniu ze stacji (nieodpłatnego żywienia monarchy, jego dworu i urzędników w czasie podróży po kraju) w dobrach kościelnych oraz z podwód (usług transportowych; dozwolone jedynie w przypadku zagrożenia którejkolwiek z dzielnic przez nieprzyjaciół).
| Kazimierz II Sprawiedliwy, Odon Mieszkowic (?), Bolesław I Wysoki (?), Leszek Bolesławowic (?) |
| 29 VII 1210 | Borzykowa | - Zgoda na wolny wybór biskupa, swobodne obsadzanie urzędów kościelnych i niezależne sądownictwo osób duchownych.
- Ostateczne zniesienie ius spolli.
(ustalenia zjazdu borzykowskiego nie weszły w życie) | Leszek I Biały, Konrad I mazowiecki, Władysław Odonic Plwacz |
| 1215 | Wolbórz | - Potwierdzenie przywileju borzykowskiego.
- Rozszerzenie gwarancji immunitetowych posiadłości kościelnych na ziemie Kazimierza I opolskiego.
| Leszek I Biały, Konrad I mazowiecki, Władysław Odonic Plwacz, Kazimierz I opolski |
| 5 V 1228 | Cienia | - Obietnica zachowania praw poszczególnych panów krakowskich i sandomierskich.
- Zobowiązanie księcia do nienakładania nienależytych ciężarów i podatków i sprawowania sprawiedliwych sądów.
| Władysław III Laskonogi |
| 16 VIII 1264 | Kalisz | - Poddanie ludności żydowskiej jurysdykcji księcia lub wojewody.
- Nadanie Żydom prawa do własnego samorządu, uprawiania handlu i lichwy.
- Regulacja wzajemnych stosunków pomiędzy Żydami i chrześcijanami.
- Rezygnacja księcia z prawa stacji w dobrach żydowskich.
- Ochrona ludności żydowskiej przed oskarżeniami o mord rytualny (używanie krwi chrześcijańskiej).
| Bolesław Pobożny |
| II 1268 | Kruszwica | - Nadanie biskupstwu kujawskiemu (włocławskiemu) prawa do lokowania miast i wsi na prawie niemieckim, a także do otaczania ich murem obronnym.
- Zwolnienie wsi biskupich od jurysdykcji książęcej.
- Prawo dla poddanych biskupa do swobodnego poruszania się po Kujawach bez płacenia jakichkolwiek ceł.
| Siemomysł inowrocławski |
| 1288 | Tyniec | - Nadanie opactwu benedyktyńskiemu w Tyńcu prawa do lokowania miast i wsi na prawie niemieckim.
- Zwolnienie wsi klasztornych od jurysdykcji książęcej.
| Leszek II Czarny |
| 1 IX 1291 | Litomyšl | - Obietnica obsadzania urzędów księstwa miejscowymi panami.
- Zobowiązanie do nienakładania nowych podatków i płacenia rycerzom zwyczajowego żołdu.
- Potwierdzenie wcześniejszych immunitetów i przywileju z Cieni.
- Obietnica walki z przestępczością.
| Wacław II czeski |
| 24 I 1355 | Buda | - Obietnica zachowania praw poszczególnych stanów.
- Rezygnacja monarchy z prawa stacji.
- Zobowiązanie do nienakładania nadzwyczajnych podatków i wynagradzania rycerstwu strat doznanych podczas zagranicznych wypraw wojennych.
| Ludwik Andegaweński |
| 17 IX 1374 | Koszyce | - Obietnica zachowania wszystkich dzielnic Polski w granicach królestwa oraz odzyskania ziem utraconych w latach poprzednich.
- Rezygnacja z oddawania w lenno jakiejkolwiek ziemi na terytorium Polski.
- Zobowiązanie do niepowierzania zamków i starostw osobom obcej narodowości.
- Zwolnienie dóbr ziemskich szlachty od podatku poradlnego, z wyjątkiem 2 groszy z łanu chłopskiego (uiszczanych tytułem uznania zwierzchności królewskiej).
- Zwolnienie szlachty od budowy i reperacji zamków (nie będących punktami strategicznymi).
- Ograniczenie służby wojskowej szlachty do wojny w obronie państwa (obowiązek wypłaty żołdu za wyprawy wojenne poza granice kraju w kwocie 5-6 grzywien od kopii).
- Rezygnacja ze stacji w dobrach szlacheckich.
- Potwierdzenie wszystkich wcześniejszych przywilejów.
|
| 20 II 1387 | Wilno | Przywilej dla katolickiego bojarstwa litewskiego.- Gwarancja dziedzicznego posiadania ziemi (m.in. przyrzeczenie nieodbierania majątków wdowom, o ile nie wyjdą powtórnie za mąż).
- Uwolnienie od osobistych świadczeń na rzecz wielkiego księcia.
- Zezwolenie na swobodne wydawanie córek za mąż.
| Władysław II Jagiełło |
| 29 II 1388 | Piotrków | - Zobowiązanie do wykupienia szlachcica, który trafiłby do niewoli podczas wyprawy poza granice kraju.
- Obowiązek wypłaty żołdu za wyprawy wojenne poza granice kraju w kwocie 3 grzywien od kopii.
|
| 23 VII 1422 | Czerwińsk | - Zakaz łączenia w jednym ręku urzędu starosty grodowego i sędziego ziemskiego.
- Wymóg uzyskania zgody rady królewskiej na bicie nowej monety.
- Nietykalność majątkowa szlachty bez prawomocnego wyroku.
|
| 28 X 1423 | Warta | - Ograniczenie jurysdykcji starosty grodowego do spraw z czterech artykułów grodzkich (podpalenie, napad na dom szlachcica, rabunek na drodze publicznej, zgwałcenie).
- Dopuszczenie wykupu sołectw od "krnąbrnych" (inulitis) sołtysów.
- Wojewoda (wraz ze starostą i innymi dostojnikami) ma corocznie ustalać maksymalne ceny towarów i artykułów spożywczych w miastach.
- Równość wobec prawa całej szlachty (także magnaterii).
- Ograniczenie przenoszenia się chłopów do miasta.
|
| 25 IV 1425 | Brześć Kujawski | - Sformułowanie prawa neminem captivabimus nisi iure victum - zakaz uwięzienia szlachcica-posesjonata bez wyroku sądowego.
- Tylko szlachta osiadła w danej ziemi może pełnić w niej urzędy.
- Zobowiązanie szlachty do bezpłatnej i obowiązkowej obrony granic państwa.
- Zakaz obiecywania przez króla urzędów i posad.
- Utworzenie urzędu podkomorzego ziemskiego.
|
| 4 III 1430 | Jedlna | - Nadanie przywileju sformułowanego w Brześciu Kujawskim.
- Potwierdzenie wcześniejszych przywilejów.
- Zwolnienie mieszczan-ziemian z poradlnego, w przypadku, gdy wraz z rodziną zamieszkują w mieście, a ziemię swą uprawiają przez ogrodnika, bądź rataja.
|
| 9 I 1433 | Kraków | - Potwierdzenie przywileju jedlneńskiego.
- Dostojeństwa kościelne zastrzeżone dla szlachty.
|
| 2 V 1447 | Wilno | - Zagwarantowanie niezależności i równouprawnienia Polski i Litwy.
- Zrównanie szlachty litewskiej w prawach ze szlachtą polską.
| Kazimierz IV Jagiellończyk |
| 15 IX 1454 | Cerekwica | Przywilej dla szlachty wielkopolskiej.- Zobowiązanie do nienakładania nowych podatków, niezwoływania pospolitego ruszenia oraz niezmieniania praw bez zgody sejmików ziemskich.
- Zaostrzenie kar za zbiegostwo chłopów.
- Usankcjonowanie pragmatyki stanowych sądów ziemskich.
- Potwierdzenie wcześniejszych przywilejów.
|
| 11-12 XI 1454 | Nieszawa | Przywilej dla szlachty wielkopolskiej (12 XI) i małopolskiej (11 XI i 12 XI).- Anulowanie postanowień przywileju cerekwickiego.
- Zobowiązanie do nienakładania nowych podatków, niezwoływania pospolitego ruszenia oraz niezmieniania praw bez zgody sejmiku prowincjonalnego (tylko w Wielkopolsce!).
- Zaostrzenie kar za zbiegostwo chłopów.
- Zakaz łączenia urzędów starosty i wojewody (lub kasztelana) w danej ziemi/województwie (zakaz nie obejmował starosty Krakowa).
- Obniżenie cen soli dla szlachty.
- Zezwolenie na zbieranie odpadów drzewnych w lasach królewskich.
|
| 15 X 1456 | Nowe Miasto Korczyn | - Rozszerzenie uprawnień sejmiku prowincjonalnego małopolskiego (zrównanie z pozycją sejmiku wielkopolskiego po przywileju nieszawskim).
- W sprawach dotyczących losów danej ziemi zawsze o zdanie pytani będą jej dygnitarze.
|
| 6 VIII 1492 | Wilno | Przywilej dla bojarstwa litewskiego.- Zastrzeżenie odrębności i samodzielności Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz nienaruszalności jego granic.
- Zagwarantowanie swobody stosunków dyplomatycznych z sąsiadami.
- Rozszerzenie uprawnień wielkoksiążęcej rady (kontrola skarbu, kontrola nad nadawaniem urzędów, zakaz zmieniania uchwał).
| Aleksander I Jagiellończyk |
| 21 II 1493 | Piotrków | - Zatwierdzenie wszystkich praw i wolności Krakowa i jego mieszkańców.
- Formalne zrównanie Krakowa ze szlachtą.
| Jan I Olbracht |
| 27 II 1493 | Piotrków | - Obostrzenia kar dla złoczyńców i gwałtowników.
- Chłop może opuścić wieś dopiero po uregulowaniu wszystkich powinności względem pana.
- Zakaz ingerencji kościelnej w sądy świeckie.
- Oddzielne obrady przedstawicieli średniej szlachty (izby poselskiej) i magnaterii (Senatu)?
- Potwierdzenie wcześniejszych przywilejów.
|
| 26 IV 1496 | Piotrków | - Wolność żeglugi rzecznej dla wszystkich stanów (i zakaz zamykania spławu na rzekach przez tamy rybackie).
- Ograniczenie wolności chłopów: najwyżej jeden syn chłopski rocznie może opuścić wieś (pod warunkiem, że otrzyma od pana pozwolenie pisemne), zaostrzenie kar za zbiegostwo, początek przypisania chłopa do ziemi.
- Zakaz posiadania dóbr ziemskich przez mieszczan.
- Zwolnienie z ceł towarów szlacheckich z domu lub do domu wiezionych (tj. na własny użytek, lub własnej produkcji).
|
| 25 X 1501 | Mielnik | - Instytucją podejmującą najważniejsze decyzje państwowe zostaje senat.
- Król (jako princeps senatus) przewodniczy senatowi i wykonuje jego uchwały.
- Wprowadzenie możliwości wypowiedzenia królowi posłuszeństwa, gdyby ten nie realizował decyzji senatu lub targnął się na jego uprawnienia (zasada de non praestanda oboedientia).
- Utrata przez króla prawa do swobodnego mianowania senatorów.
- Senatorowie są odpowiedzialni jedynie przed senatem.
- Starostwo krakowskie może piastować tylko kasztelan albo wojewoda krakowski.
| Aleksander I Jagiellończyk |
| 21 I-13 III 1504 | Piotrków | - Wprowadzenie sejmowej kontroli nad nadawaniem dóbr koronnych.
- Określenie organizacji i kompetencji najwyższych urzędów koronnych i dworskich, tzw. ministeriów (marszałków, podskarbich i kanclerzy).
- Zakaz łączenia w jednym ręku dwóch (lub więcej) urzędów.
|
| V 1505 | Radom | konstytucja "Nihil novi":- Anulowanie przywileju mielnickiego.
- Nowe prawa i podatki mogą być stanowione tylko za zgodą sejmu i senatu.
- Gwarancja wolnego wyboru urzędników sądowych.
- Zakaz pociągania spraw świeckich pod trybunały duchowne.
- Zakaz stanowienia ceł prywatnych.
- Ograniczenie nieszlachty w dostępie do urzędów duchownych.
- Zakaz trudnienia się przez szlachtę handlem i rzemiosłem pod groźbą utraty szlachectwa.
- Zawieszenie prawa neminem captivabimus nisi iure victum w stosunku do ludzi zapisanych trzykrotnie w rejestrach złoczyńców.
|
| 7 I 1520 | Toruń | - Ustanowienie obowiązkowego minimalnego zakresu pańszczyzny w wysokości jednego dnia w tygodniu.
- Wolna (tylko dla szlachty) żegluga po Wiśle.
- Ograniczenie kompetencji sądów miejskich w przypadku, gdy sprawcą przestępstwa dokonanego w mieście jest szlachcic.
(zatwierdzony 4 XII 1520 roku na sejmie w Bydgoszczy) | Zygmunt I Stary |
| 1531 | Opole/Racibórz | "Przywilej Hanuszowy" dla mieszkańców księstwa opolsko-raciborskiego:- Podkreślenie jedności księstwa opolsko-raciborskiego i jego przynależności do Korony czeskiej (Opole lub Racibórz miały stać się miejscem hołdu składanemu królowi Czech).
- Po śmierci księcia najwyższą władzą w księstwie miał być sejmik ziemski (zwoływany przez króla czeskiego, bądź namiestnika Śląska), składający się z przedstawicieli szlachty i asesorów sądu ziemskiego.
- Po śmierci księcia władzę wykonawczą miał sprawować namiestnik (nominowany przez króla czeskiego) - szlachcic mieszkający na terenie księstwa, który był zobowiązany do postępowania zgodnego z przywilejem ziemskim.
- Wyższy sąd apelacyjny opolsko-raciborski (zbierający się dwa razy do roku w Opolu bądź Raciborzu) - najwyższą instancją sądową w księstwie.
- Umożliwienie chłopom prawa do nabywania i posiadania ziemi.
| Jan II Dobry |
| 1532 | Piotrków | - Zakaz opuszczania wsi przez chłopów bez zezwolenia pana.
- Zakaz ukrywania zbiegłych chłopów i nadawania im obywatelstwa miejskiego.
| Zygmunt I Stary |
| 3 III 1578 | Warszawa | - Zrzeczenie się przez króla uprawnień najwyższego sędziego na rzecz powołanego Trybunału Koronnego (składającego się z 27 deputatów szlacheckich wybieranych corocznie przez sejmiki deputackie oraz 6 duchownych wybieranych przez kapituły).
- Upoważnienie Trybunału do rozpatrywania apelacji od wyroków sądów ziemskich, grodzkich i podkomorskich (wyroki zapadały jednomyślnie, a dopiero trzecie głosowanie było większościowe).
| Stefan Batory |
| 18 IV 1791 | Warszawa | Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej:- Rociągnięcie prawa neminem captivabimus nisi iure victum na mieszkańców miast królewskich.
- Zezwolenie mieszczanom na nabywanie nieruchomości ziemskich, sprawowanie niższych i średnich stanowisk.
- Rozszerzenie możliwości nobilitacji (poprzez nabycie ziemi, sprawowanie odpowiednich urzędów, podczas sejmu).
- Uczestnictwo 24 plenipotentów (pełnomocników) miast podczas obrad sejmu.
| Sejm Czteroletni i Stanisław II August |
