| regent/namiestnik | okres | okoliczności, uwagi | król |
|---|---|---|---|
| królowa węgierska Elżbieta, córka Władysława I Łokietka | XII 1370 - 1375 | Kronika Janka z Czarnkowa: [Król] wyruszył zaraz z powrotem do Węgier, pozostawiając w Krakowie matkę swoją, panią Elżbietę, królową węgierską. [...] W nieobecności króla, podczas rządów w Królestwie Polskim jego ukochanej rodzicielki, imieniem Elżbiety, królowej węgierskiej, działo się jeszcze gorzej niż przedtem, gdyż nie było i nie ma dotąd żadnej tam stałości ani pewności. W roku 1375 regentka zrezygnowała ze stanowiska z powodu rozprzężenia, wywołanego gospodarką tych ze szlachty krakowskiej, którzy, stojąc u steru władzy, doprowadzili królową swymi przewrotnymi radami, w widokach korzyści własnej, do wielu nieopatrznych postanowień. | Ludwik Andegaweński |
| 1376 - I 1377 | W roku 1376 Elżbieta zaczęła natarczywie się ich [rządów] na powrót domagać, lekce sobie ważąc wielotysięczny dochód, który jej syn w Królestwie Dalmackim przeznaczył, zamiast dochodów w Królestwie Polskim. Że zaś Ludwik życzeniu jej zrazu zadość uczynić nie chciał, wielce tym podrażniona, nie zawahała się powiedzieć najjaśniejszemu synowi swemu zapalczywe i znieważające słowa. Wówczas mądry król, który, podług przykazania boskiego, rodziców swych wielce szanował i kochał, matce znowu rządy w Polsce powierzył. 7 grudnia 1376 roku w wyniku sporu pomiędzy służbą marszałka Przedborza z Brzezia a węgierską czeladzią dworską królowej doszło do bójki, podczas której zabity został (przypadkowo?) Jan Kmita, starosta krakowski: Jak informuje kronikarz Janko z Czarnkowa, obecni temu Polacy, widząc, że mąż tak szlachetny, ozdobiony tylu cnotami, został w tak nikczemny sposób zabity, unieśli się wielkim gniewem na Węgrów, i zaraz gwałtownie na nich uderzyli, zabijając każdego, kogo tylko ująć mogli, a nie oszczędzając ani płci ani wieku. Śmierć w wydarzeniach krakowskich poniosło wówczas przeszło 160 Węgrów, co bardzo zmartwiło i wystraszyło również królową - zabawiwszy potem kilka dni w Krakowie, powróciła do Węgier i synowi swemu, królowi panu, zdała z powrotem rządy królestwa polskiego. | ||
| 1 X 1378 - 29 XII 1380 | Ponowne objęcie regencji po odwołaniu Władysława Opolczyka. Pomimo statutu namiestnika, królowa przebywała na ziemiach polskich tylko okresowo (X-XI 1378, VIII-XI 1379). Namiestnictwo zakończone wraz ze śmiercią królowej. | ||
| Władysław II Opolczyk | I/II - IX 1378 | Kronika Janka z Czarnkowa: Ponieważ królowa węgierska i polska, Elżbieta starsza [Elżbieta nie była królową polską - przyp. wł.], z powodu rzezi Węgrów w Krakowie, nie miała zamiaru wrócić do królestwa polskiego i rządy jego, po raz już trzeci, ustąpiła synowi swemu, królowi polskiemu i węgierskiemu, Ludwikowi, król zaś również odmawiał przyjazdu do ziem polskich, twierdząc, że nie może znosić powietrza polskiego, - więc tegoż roku powierzył on rządy królestwa polskiego często wzmiankowanemu księciu Władysławowi, - z czego ogół ludzi ubogich był niemało zadowolony. Atoli znaczniejsi panowie wielkopolscy, na zjeździe, zwołanym na niedzielę "Laetare" [28 III] - w mieście Gnieźnie, odmówili jego przyjęcia i posłali do króla i starszej królowej dwóch rycerzy, z usilną prośbą, aby nad nimi żadnego księcia rządcą nie ustanawiano. Książę był bardzo z tego nierad. Król bowiem już poprzednio obiecał i listami swoimi stwierdził, iż żadnego księcia nie ustanowi starostą nad Polakami, więc też i teraz tak uczynił, bynajmniej panom co do tego się nie sprzeciwiając. | |
| bp krakowski Zawisza z Kurozwęk, kasztelan krakowski Dobiesław z Kurozwęk i wojewoda kaliski Sędziwój z Szubina | 19/21 III 1381 - 1382 | Kronika Janka z Czarnkowa: Po śmierci królowej, król Ludwik polecił prałatom i szlachcie polskiej, aby przybyli do niego do Budy, wyznaczając im termin na połowę przyszłego wielkiego postu i oznajmiając, że chce zasięgnąć ich zbawiennej rady co do uporządkowania stanu Królestwa Polskiego. Na tym zjeździe, król, z namowy części szlachty, bynajmniej zaś nie za radą wszystkich, powierzył zarząd wszystkich spraw królestwa Zawiszy, biskupowi krakowskiemu, ojcu jego Dobiesławowi, kasztelanowi krakowskiemu, i Sędziwojowi z Szubina, wojewodzie kaliskiemu, wyprawiając ich dla wykonania tego do Królestwa Polskiego. Kronika Jana Długosza: Od tego czasu Zawisza biskup krakowski pisał się namiestnikiem Królestwa Polskiego i działał w imieniu króla, utrzymując na dworze swoim liczny orszak rycerstwa i służebników, mnóstwo podwodowych koni i pojazdów, tak iż królewski raczej niżeli biskupi dwór wyobrażał. Dla należytego sprawowania władzy namiestniczej, udzielił mu król Ludwik moc zupełną rozdawania według swej woli w Królestwie Polskim wszelakich godności i urzędów, wyjąwszy tylko dostojeństwo kasztelana i wojewody krakowskiego, a to na zasadzie pewnego przywileju, który kościół krakowski przechowuje. Utyskiwali na to postanowienie i głośno szemrali panowie polscy, uważając je za uciążliwe dla siebie, nieprzyjazne i sromotne. | |
| kasztelan i starosta krakowski Jan z Tęczyna | ok.24 VII 1399 - 19 VII 1402/25 II 1403 | Kasztelan występował występował jako namiestnik królewski (locumtenens regis, de mandato regis - capitaneas generalis regni Poloniae) po śmierci Jadwigi Andegaweńskiej († 17 VII 1399) w okresie tzw. kryzysu legitymizacyjnego (śmierć Andegawenki podważyła formalny tytuł Jagiełły do tronu polskiego). Namiestnictwo zakończyło się wraz z małżeństwem króla i koronacją królewską Anny cylejskiej, która w niczym [...] nie ustępowała Jadwidze, a nawet taż Jadwiga królowa przy śmierci zalecała, aby Władysław pojął ją w małżeństwo. Kronika Jana Długosza: Wtedy także śmierć królowej Jadwigi nie małej Władysława króla nabawiła trwogi, aby z Królestwa Polskiego nie był złożony. Dlatego śpieszył się z wyjazdem z Polski, oświadczając: "że nie przystało mu w cudzym królestwie po zejściu prawej jego dziedziczki, królowej Jadwigi, przebywać." O czym gdy panowie rada posłyszeli, i gdy król zażądał, aby mu pozwolono wrócić do Litwy, namową swoją odwiedli go od tak niewczesnego zamiaru, i uspokoili w nim wszelką obawę. Utwierdzony więc na królestwie, tym mniej miał powodu lękania się o jego utratę, gdy panowie przedłożyli mu, iż była inna dziedziczka, bliska krewna Jadwigi, Anna córka hrabiego cylijskiego, Kazimierza III króla polskiego wnuczka po córce, którą radzili mu pojąć w małżeństwo. | Władysław II Jagiełło |
| abp gnieźnieński Mikołaj Kurowski | lato 1410 - 17 II 1411/ | Kronika Jana Długosza: Urządziwszy i przygotowawszy Władysław król Polski wszystko, co do pomyślnego prowadzenia wojny pruskiej zdało mu się potrzebnym, a w zamku krakowskim zostawiwszy Mikołaja Kurowskiego arcybiskupa gnieźnieńskiego (który w czasie wyprawy pruskiej miał namiestniczą królewską piastować władzę i załatwiać wszystkie wyniknąć mogące sprawy), w czwartek przed Zielonymi Świątkami wyruszył z Krakowa, i przez Mogiłę, Proszowice, Wiślicę, przybył do Nowego miasta Korczyna. Arcybiskup tytułowany był przez króla jako Vicarius Regni nostri Poloniae Generalis. | |
| kasztelan krakowski Jan Czyżowski i wojewoda łęczycki Wojciech Malski | 9 IV 1440 - 5/25 VI 1447 | Namiestnictwo ustanowione na czas pobytu króla na Węgrzech, a następnie (od 1444 roku) podczas okresu bezkrólewia; kasztelan krakowski był namiestnikiem królewskim w Małopolsce, na Rusi i na Podolu, a wojewoda łęczycki - w Wielkopolsce wraz z Sieradzkiem, Łęczyckiem i Kujawami. Namiestnicy posługiwali się tytulaturą: vicesgerens domini regis albo locum tenens domiri regis. | Władysław III Warneńczyk |
| królewicz Kazimierz Jagiellończyk | lato 1481 - wiosna 1483 | W związku z wykryciem i udaremnieniem spisku opozycji antyjagiellońskiej na Litwie (zmierzającego do królobójstwa), król zdecydował o odesłaniu syna do Polski (prawdopodobnie w celu zapewnienia mu większego bezpieczeństwa) i powierzeniu namiestnictwa w Koronie. Królewicz posługiwał się tytułem secundogenitus Regis Poloniae i rezydował na zamku w Radomiu. Namiestnictwo zostało odwołane z powodu pogorszenia stanu zdrowia królewicza, a także zarazy szerzącej się wówczas na ziemiach polskich. | Kazimierz IV Jagiellończyk |
| abp gnieźnieński i prymas Polski, bp krakowski, kardynał Fryderyk Jagiellończyk | VI - XI 1497 | Arcybiskup przyjął tytuł Gubernatora Królestwa (Locum tenens Regni Poloniae), sprawując namiestnictwo w czasie królewskiej wyprawy wojennej do Mołdawii. | Jan I Olbracht |
| VI 1502 - 14 III 1503 | Namiestnictwo na czas pobytu króla na Litwie, zakończone w związku ze śmiercią namiestnika. | Aleksander I Jagiellończyk | |
| abp gnieźnieński i prymas Polski Stanisław Karnkowski | 1593 - 1594 | Namiestnictwo (urząd proreksa) na czas wyjazdu króla do Szwecji, w celu przejęcia tronu szwedzkiego po śmierci ojca, Jana III Wazy. | Zygmunt III Waza |
| abp gnieźnieński i prymas Polski Wawrzyniec Gembicki | 1621 | Namiestnictwo ustanowione przez sejm w związku z wyjazdem króla na czele pospolitego ruszenia na wojnę z Turcją. | |
| bp wrocławski i płocki Karol Ferdynand Waza | 1651 | Namiestnictwo ustanowione w związku z wyjazdem króla na wyprawę wojenną przeciwko wojskom Bohdana Chmielnickiego. | Jan II Kazimierz Waza |
| abp gnieźnieński i prymas Polski, kardynał Michał Stefan Radziejowski | 1698 - 1704 | Namiestnictwo (urząd proreksa) obejmował podczas częstych pobytów królewskich w Saksonii. | August II Mocny |
